آسیب‌شناسی توسلتوسل به معنی واسطه قرار دادن امور خیر و افراد صالح مقرب درگاه الهی برای بر آورده شدن درخواست و اجابت دعاست. از جمله شرایط استجابت توسل و دعا، اخلاص در نیت، معقول بودن خواسته، همراهی دعا با اسباب آن، ایمان و عمل صالح، انابه و تضرع است. در آموزه‌های اسلامی به دعا و توسل توصیه بسیار شده است. طبق این آموزه‌ها انسان نباید از دعا و توسل مأیوس گردد؛ زیرا هیچ‌گاه باب رحمت الهی به سوی کسی بسته نیست. ۱ - مراد از توسلتوسل، دعا و درخواست حاجت از درگاه خداوند است؛ با این ویژگی که هنگام دعا، خدا را به حق اولیا و آبرومندان درگاهش قسم می‌دهیم و از او می‌خواهیم که به حق آنان، حاجت و دعای ما را برآورده سازد. چنین درخواستی، نشان مقام اولیای الهی نزد خداوند است و هیچ‌گونه منافاتی با توحید ندارد. ۲ - دعای توسلاز جمله راه‌های توسل به خداوند متعال خواندن دعای توسل است. از نظر سندی دعای توسل در برخی منابع حدیثی و دعا وارد شده است؛ مانند: البلد الامین و بحارالانوار. محمد بن بابویه آن را از ائمه معصومین (علیهم‌السلام) روایت کرده است. ۳ - حدیث ابنحنیفعلاوه بر این عباراتی همانند و هم‌سبک با دعای توسل، در احادیث شیعه و سنی از نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است؛ مانند حدیث عثمان بن حنیف که براساس آن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: خدا را با این جملات بخوان: «اللهم انی اسالک و اتوجه الیک بنبیّک نبی الرحمة یا محمد! انّی اتوجه بک الی ربّی فی حاجتی لتقضی. اللهم شفّعه فیّ». ۴ - شرایط استجابت دعاتوسل به امامان معصوم (علیهم‌السلام) و دعا و درخواست از درگاه خداوند، هر چند سبب می‌شود که انسان به بعضی خواسته‌های خود نایل شود، اما به معنای آن نیست که هر خواسته‌ای با دعا و توسل برآورده گردد؛ بلکه دعا و توسل نیز امری قانونمند است و شرایط و موانعی دارد؛ از جمله: ۴.۱ - اخلاص در نیتباید با کمال اعتقاد و اخلاص در نیت صورت بگیرد؛ چراکه عطایای الهی به‌اندازه نیت خالصانه، سرازیر می‌شود. حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «ان العطیّة علی قدر النیّة»؛ «بخشش الهی به اندازه (اخلاص در) نیت است». ۴.۲ - معقول بودن خواستهخواسته و حاجت انسان، باید معقول و مشروع باشد. ۴.۳ - همراهی دعا با اسباب آندعا و توسل باید در کنار به کار‌گیری اسباب و عوامل طبیعی دارای نقش در برآمدن حاجت باشد. ۴.۴ - ایمان و عمل صالحاز شرایط بسیار مهم و مؤثر در استجابت دعا و توسل، ایمان و عمل صالح است. طبیعی است، کسی که پیمان خویش را در برابر خداوند شکسته است، نباید انتظار داشته باشد هر خواسته‌ای را به سرعت اجابت یافته ببیند. ۴.۵ - انابه و تضرعگاهی زمان مناسب برای تحقق مطلوب و خواسته شخص فرا نرسیده است. در چنین حالتی با طول کشیدن زمان اجابت، در شخص حالت انابه و تضرع به درگاه الهی ایجاد می‌شود و رابطه معنوی و عاطفی‌اش با امامان (علیهم‌السلام) طول می‌کشد و درنتیجه ارتباط او با خدا محکم‌تر می‌شود. در حقیقت، خود توفیق بر دعا و توسل، اوج عبودیت و بندگی و نشانه لطف و عنایت حضرت حق به انسان است و الطاف و رحمت‌های بزرگ‌تری را به دنبال دارد؛ مولانا سروده است: آن یکی الله می‌گفتی شبی ••• تا که شیرین می‌شد از ذکرش لبی گفت شیطان: آخر ای بسیار گو! ••• این همه «الله» را «لبیک» کو؟ می نیاید یک جواب از پیش تخت ••• چند «الله» می‌زنی با روی سخت او شکسته دل شد و بنهاد سر••• دید در خواب او خضر اندر خضر گفت: «هین» از ذکر چون وامانده‌ای ••• چون پشیمانی از آن کس خوانده‌ای؟ گفت: لبیکم نمی‌آید جواب زآن ••• همی ترسم که باشم ردّ باب گفت: آن «الله» تو «لبیک» ماست ••• و آن نیاز و سوز و دردت پیکِ ماست ترس و عشق تو کمند لطف ماست ••• زیر هر یا ربّ تو لبیک‌هاست [۴]
مولوی، جلال‌الدین، مثنوی معنوی، دفتر سوم.
۵ - علت اجابت نشدن دعاگاهی برآورده شدن حاجت شخص، به مصلحت و نفع وی نیست و صلاح او در عدم استجابت آن است: «عَسی انّْ تَکْرَهو شَیْئاً وَهوَ خَیرٌ لَکمْ وَعَسی اَنْ تحِبّوا شَیْئاً و هوَشَرَّلکم و الله یَعلَم و اَنْتم لا تَعلَمونَ؛ بسا چیزی را خوش نمی‌دارید و حال آن‌که برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست می‌دارید و آن برای شما بد است؛ خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.» در چنین حالتی به ظاهر حاجت شخص برآورده نمی‌شود؛ اما این به نفع و صلاح اوست و در واقع دعای او که درخواست خیر و مصلحت خود است به گونه‌ای پنهان و ناآشکار برآورده می‌شود. ۶ - نتیجه بحثدر هر صورت خداوند، به جهت دعا و توسل انسان، اجر عظیمی به او اعطا می‌کند و وی از نعمت ارتباط و تقرب به خدا و امامان (علیهم‌السلام) بهره‌مند می‌شود. به هر حال انسان نباید از دعا و توسل مأیوس گردد؛ زیرا هیچ‌گاه باب رحمت الهی به سوی کسی بسته نیست؛ چه حاجت برآورده شود و چه بنا بر مصلحت شخص، در ظاهر برآورده نشود؛ چراکه این‌گونه برنیامدن حاجت، در واقع برآمدنی پنهانی است. از طرفی خود دعا و توسلِ انسان، لبیک و اجابت الهی است. ۷ - پانویس
۸ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آسیب‌شناسی توسل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۱/۶. |